Historia na ciekawo: Sparta - powstanie państwa, ustrój polityczny i społeczny

Charakterystyka ustroju nie jest możliwa bez głębszego zastanowienia się nad prawem obowiązującym w Sparcie, jak powstało, w jaki sposób zostało skodyfikowane itp.

Ruiny Starożytnej Sparty

Znajomość prawa plemion (szczepów) doryckich zawdzięczamy w większości odkryciu prawa miasta Gortyny, ale nie musiało być ono uniwersalne dla każdej rozwijającej się państwowości doryckiej tego okresu i zapewne nie było. Możemy założyć na pewno, że na każde odosobnione w jakiś sposób państewko miały wpływ pewne czynniki występujące jedynie w tym miejscu i czasie, które odcisnęły piętno na ostatecznie znany nam obraz tego państewka.

Czy Sparta różniła się w tej dziedzinie od innych instytucji państwowych tworzących się przez niemal całe znane nam dzieje świata? Z pełną odpowiedzialnością możemy powiedzieć, że nie ponieważ na przykładzie Sparty jesteśmy w stanie wzorowo objaśnić czynniki zewnętrzne modelujące powstanie prawa, a co za tym idzie ustroju społecznego oraz politycznego danego państwa.

Czas powstania prawa spartańskiego nie jest nam dokładnie znany, nie wiemy na pewno ani kto, ani kiedy wprowadził przepisy, którymi kierowali się Spartanie. Znamy natomiast legendę, która mówi nam o tym, że sam bóg Apollo (Apollon Delficki) ustanowił spis praw zawarty w tzw. Retrze, następnie legendarny przywódca i prawodawca o imieniu Likurg przekazał tenże spis obywatelom aby Ci go przestrzegali oraz żyli według niego. Zatem mamy mitycznego boga Apolla oraz legendarnego prawodawcę Likurga o którym nic więcej nie wiadomo, co w zasadzie jest mało przekonującym źródłem początku prawa spartańskiego. Do przyjęcia jest jeszcze istnienie Likurga, natomiast Apollo jest już nieprawdopodobnym wymysłem ludzkiej wyobraźni, który możemy wsadzić między baśnie i mity. Skupmy się więc na osobie Likurga jako osoby, która coś wspólnego z tym prawem mogła mieć. Obecnie przyjmuje się, że mógł on być kimś kto w pewien sposób zebrał i złożył w całość zwyczaje panujące na tym terenie, że był twórcą systemu jaki panował, być może nawet był osobą istniejącą naprawdę lecz niekoniecznie pod tym imieniem, pod którym go znamy. Niestety to tylko przypuszczenia, których nie możemy potraktować jako pewne wiadomości. Jedyne co wiemy w tej kwestii to jest to, że Spartanie swój system kształtowali między 800 a 600 r. p.n.e. Spróbujmy się zastanowić jakie czynniki miały wpływ na charakter państwa spartańskiego. W ok. 950r. p.n.e. Dorowie najechali Lakonie osiedlając się w kilku osadach nad żyzną doliną rzeki Eurotas (przypuszcza się, że było ich 4 lub 5). Po pewnym czasie osady połączyły się ze sobą, doszło do tzw. synojkizmu. Spartanie rozszerzali swoje wpływy na okoliczne tereny co doprowadziło po pewnym czasie do podporządkowania sobie całej Lakonii. W latach 730-710 p.n.e. oraz 640-630 p.n.e. Sparta prowadziła wojny z sąsiadującą z nimi Mesenią, całkowicie podporządkowując sobie jej tereny oraz ludność zamieszkałą na nich. Ta krótka informacja na temat zdobyczy terytorialnym państwa jest nam niezbędna do zobrazowania sytuacji społecznej jaka się wytworzyła, mianowicie pełnoprawni Spartanie cieszący się wszelkimi przywilejami oraz posiadający pełnię praw zarówno społecznych jak i przede wszystkim politycznych stali się grupą będącą w zdecydowanej mniejszości. Wedle niektórych historyków liczba podległej ludności z terenów Messeni oraz Lakonii sięgała ok. 200 tyś co do 8 - 10 tyś Spartan było przewagą zdecydowaną. Taka liczba helotów nie mogła ujść uwadze Spartan jako realnego zagrożenia ich istnienia, tak więc podjęto kroki, które miały na celu doprowadzić do zmilitaryzowania państwa oraz ich obywateli. Powstał w ten sposób ustrój oligarchiczny, który sobie nieco szerzej omówimy, zanim przejdziemy do szczegółowej charakterystyki ustroju spartańskiego.

Likurg

Oligarchia jest to forma rządów polegająca na sprawowaniu władzy przez niewielką grupę ludzi najczęściej wywodzących się z arystokracji lub warstwy bogatych obywateli. Tak najkrócej możemy sobie zdefiniować tego rodzaju ustrój, czyli oligarchia jest to rzeczywista władza niewielkiej liczby obywateli nad resztą, lecz nie są to ludzie wybierani od tak sobie. Muszą spełniać pewne wymagania i wcale nie chodzi mi tu o szlachetność czy chęć służenia ludowi i państwu. Kryteria doboru są dużo bardziej prozaiczne. Otóż najczęściej bywało tak, że wystarczyło mieć odpowiednio „wypchany portfel” by móc sprawować władze. Nie trzeba było spełniać jakichś dodatkowych wymogów. A jak dobrze każdemu wiadomo ten kto ma władzę wykorzystuje ją do pomnażania własnych korzyści bo i po co zapatrywać się na innych, choć nie do końca można wszystkich mierzyć jedną miarą, ale to temat na całkiem inną dyskusje.

Wracając do Spartan zastanówmy się w jaki sposób wyżej wymieniony i opisany system oligarchiczny ma się do państwowości Lacedemończyków. Uogólniając pewne zasady i wytyczne tego systemu to znajduje się tu wszystko, a mianowicie mamy grupę tworzącą władzę, do której można przyporządkować albo wszystkich pełnoprawnych obywateli (Spartan) albo sferę rządzącą spośród nich, czyli królów (było ich dwóch), geruzję (28 członków), eforów (5 członków), oraz apellę (czyli zgromadzenie obywateli), które omówimy dokładnie nieco dalej. Z czego ja sam skłaniałbym się do przyjęcia, że grupę tworzącą władzę na terytorium Sparty była sfera rządząca gdyż to oni tak naprawdę podejmowali decyzję co do spraw związanych z państwem. Reszta Spartan była zwykłymi obywatelami posiadającymi pełnię praw publicznych a reszta to ludność podporządkowana z większymi (jak periojkowie) lub mniejszymi (jak heloci) prawami lecz byli oni w pewnym sensie choć nie do końca niewolnikami.

Czas by przyjrzeć się bliżej ustrojowi społecznemu jaki wytworzył się na terenie Lakonii. Najprostszym podziałem jaki możemy zastosować bez zagłębiania się w szczegóły oraz rozpatrywania niuansów jakie miały również miejsce, jest podział który przyjmuje, że społeczeństwo spartańskie dzieliło się na 3 warstwy. Byli w niej całkowicie wolni spartiaci, ograniczeni w pewnym stopniu periojkowie oraz całkowicie zniewoleni heloci. Omówimy sobie szerzej każdą z grup zwracając uwagę na czynniki, które doprowadziły do wytworzenia się tego typu podziału.

Spartański hoplita

Spartiaci - całe ich życie miało za cel służyć społeczności, być gotowym do wojny, do której byli przygotowywani od urodzenia. Mały chłopiec pozostawał w rodzinnym domu do 7 roku życiu. Z dniem ukończenia 7 lat wraz z rówieśnikami był przenoszony do baraków gdzie zaczęto mu wpajać od samego początku kim jest i w jaki sposób ma służyć innym. Dzieci z początku nie były narażane na ciężkie ćwiczenia lecz poprzez gry i zabawy wyrabiano w nich szybkość, gibkość oraz silę. Z czasem gdy chłopcy podrastali zmieniano im trening, rezygnując z gier i zabaw, a zastępując je cięższymi ćwiczeniami, zapasami mającymi na celu wyrobienie ich krzepy, siły fizycznej oraz umiejętności znoszenia żołnierskiego trudu. Każdy Spartanin winien był walczyć ramię w ramię ze swoimi towarzyszami i nie opuścić ich w trakcie walki nawet gdyby to miało oznaczać utratę życia. Jeżeli Spartiata pomyślnie przeszedł szkolenie określano go jako homoioi czyli jako równego, jednakowego, lecz gdy ta sztuka mu się nie udała popadał w społeczną niełaskę. Co ciekawe przez agoge, bo tak nazywał się system wychowawczy, nie musieli przechodzić królewscy synowie. Można by rzec z lekką nutką ironii, że obawiano się trudów szkolenia, i możliwości nie przebrnięcia go przez potomków panującego władcy, a właściwie władców, gdyż w Sparcie panowało równorzędnie 2 królów. Jeden pochodził z rodu Agiadów a drugi z rodu Eurypontydów. Istnienie dwóch monarchów wiązało się zapewne z tym, że w trakcie synojkizmu wsi, z których narodziło się miasto, dwie były równie silne i nie szło dojść do kompromisu, więc uznano że Sparta będzie posiadała dwóch królów. Każdy spośród "Jednakowych" musiał przystać do jednej z grup, które codziennie spotykały się na posiłkach spożywanych we wspólnej jadalni. Każda taka grupa liczyła około piętnastu członków. Każdy Spartiata, który ubiegał się o przyjęcie był dokładnie badany przez członków sysitii (tak nazywały się grupy), którzy mogli sprzeciwić się jego kandydaturze, zmuszając go tym samym do poszukania sobie innej grupy. Kiedy kandydat przeszedł już pomyślnie takie badanie, przyjmowany był na warunkach obowiązujących wszystkich pozostałych, to znaczy deklarował regularne oddawanie do dyspozycji grupy określonej ilości jęczmienia, sera, fig, przypraw i wina, pochodzących z jego rodzinnej działki uprawianej przez helotów. Część wkładu stanowiła zapewne także pewna ilość mięsa. Spartiaci, którzy udawali się na polowanie, mogli zostać formalnie zwolnieni z obowiązku uczestniczenia we wspólnych posiłkach. Jeśli którykolwiek z uczestników nie był w stanie wnieść obowiązkowego wkładu, wykluczano go z grupy, co było równoznaczne z utratą statusu pełnoprawnego obywatela. Spędzanie tak znacznej ilości czasu w sysitiach pozwalało młodym Spartiatom zaznajomić się z kodeksem wartości wyznawanych przez ich wspólnotę. To tam łączyli się więzami uczuciowymi - nie stroniąc przy tym od miłości fizycznej ze starszymi od siebie mężczyznami, u których boku mieli w przyszłości maszerować na pole bitwy. Krótko mówiąc, instytucja sysitiów pod wieloma względami zastępowała dorastającemu chłopcu szkołę, będąc jednocześnie czymś na kształt zastępczej rodziny. Potem, kiedy chłopiec stał się już dorosły, ten męski klub pozostawał miejscem, z którym czuł się najsilniej związany. Jego rolą było wpojenie młodym ludziom systemu wartości zgodnego z wymogami jedynego zajęcia, jakie godne było prawdziwego Spartanina - wszyscy mieli stać się żołnierzami gotowymi spełnić każdy rozkaz.

Kobiety spartańskie były znane w całym greckim świecie z powodu ich względnie dużej wolności. Inni Grecy uważali to za rzecz skandaliczną, że spartańskie dziewczęta oddają się ćwiczeniom fizycznym razem z chłopcami, na dodatek bardzo skąpo odziane. Kobiety w Sparcie nie musiały wykonywać prac domowych, którymi zajmowali się heloci. Dbały o swoją formę fizyczną, aby rodzić zdrowe dzieci i wychować je w duchu tradycyjnych spartańskich wartości, a i zapewne by móc w czasie nieobecności mężczyzn stawić czoła ewentualnemu agresorowi, lub stłumić bunt helotów.

W Sparcie zakazano posługiwania się bitym pieniądzem, aby zniechęcić ludzi do gromadzenia dóbr materialnych. Kobiety, podobnie jak mężczyźni, mogły posiadać własne działki. Córki zapewne dziedziczyły część ziemi i majątku równą połowie tego, co przypadało w udziale ich braciom. Swoją część otrzymywały jednak wcześniej, w chwili zawierania związku małżeńskiego, a nie po śmierci rodziców. Z biegiem czasu, w późniejszym okresie spartańskiej historii, coraz więcej ziemi trafiało do rąk kobiet, co było spowodowane zmniejszeniem się liczby mężczyzn w wyniku klęsk wojennych.

Ponieważ mężowie rzadko przebywali w domu, spartańskie kobiety musiały prowadzić gospodarstwo, czyli kierować pracą niewolników, a także zajmować się wychowaniem córek oraz synów do czasu, kiedy opiekę nad nimi przejmowały instytucje państwowe. W efekcie Spartanki miały w domu dużo większą władzę niż mieszkanki innych greckich poleis. Spartiaci przed ukończeniem trzydziestego roku życia nie mogli mieszkać razem ze swoimi rodzinami i nawet tuż po ślubie składali żonom jedynie krótkie wizyty, wymykając się w nocy do swoich domów. Nie był to jedyny spartański obyczaj, który budził zdumienie innych Greków. Jeśli zgodę wyraziły obie strony, kobieta posiadająca niepłodnego męża mogła mieć dziecko z innym mężczyzną - tak silna była w tej społeczności potrzeba posiadania potomstwa. Swoboda, jaką cieszyły się spartańskie kobiety, miała służyć temu samemu celowi, jakiemu służyły męskie sysitia, czyli dostarczaniu żołnierzy spartańskiej armii. W okresie klasycznym problem kurczenia się populacji stał się niezwykle drażliwy. Mężczyzn formalnie zmuszano do zawierania małżeństw, a opornych kawalerów spotykały kary i publiczne wyszydzenie.

Periojkowie, pod względem posiadania praw i przywilejów byli drugą grupą społeczną istniejącą na terenie zawładniętym przez Spartan. Ich status polityczny to rzecz specyficzna dla Sparty. Widziano w nich członków politycznej wspólnoty. Tłumaczenie ich nazwy jako "mieszkających wokoło", lub

inaczej "sąsiedzi" potwierdza ich specjalne miejsce w państwie. Periojkowie to podbici mieszkańcy Lakonii i Mesenii, żyjący w samorządnych wspólnotach i zobowiązani do służby w spartańskiej armii (hoplici), płacenia podatków, ale bez praw obywatelskich. Zachowali jednak osobistą wolność i własność. Z gospodarczego i społecznego punktu widzenia osady ich nie różniły się od zwykłych miast greckich. Podstawowym ich zajęciem była uprawa ziemi, która znajdowała się w ich swobodnym władaniu. Uprawiali także rzemiosło i handel. Wyroby rzemieślnicze periojków cieszyły się dobrą sławą na terenie być może nawet całej Grecji. Do nich należała produkcja broni i zaopatrywanie armii spartańskiej w czasie wypraw, wszelkie operacje związane z łupami, budowa budynków użyteczności publicznej i świątyń. Te funkcje przynosiły znaczne zyski. Nie brali udziału w zgromadzeniu ludowym Sparty, nie mieli dostępu do urzędów spartańskich. Gminy Periojków rządziły się same, władze spartańskie nadzorowały jednak bieg ich spraw. Przez cały czas zachowali wielka lojalność wobec Sparty. Tylko raz w 464 r. poparli powstanie helotów w Mesenii. Tak wielka lojalność wobec Spartan była spowodowana tym, że mimo ograniczenia swobód Periojkowie mogli się bogacić uprawiając ziemie, poprzez handel itp. W przeciwieństwie do Helotów nie wypowiadano im corocznych wojen oraz nie zabijano bez powodu. Spartańskie zwierzchnictwo chroniło ich przed wojnami i zapewniało wewnętrzną stabilizację wśród poszczególnych gmin. Spartanie nie zajmując się niczym innym poza wojowaniem musieli zadbać o regularne dostawy broni, ceramiki i innych produktów użyteczności społecznej, których sami wykonać nie mogli.

Trzecią a zarazem ostatnią fundamentalną grupą społeczną zamieszkującą te tereny byli Heloci. Heloci stanowili podstawę gospodarczego i politycznego systemu Sparty. Ich los jednak znacznie różnił się od losu reszty społeczeństwa. Stanowili oni bowiem grupę zniewoloną przez Spartiatów. Pracując na przydzielonych działkach zobowiązani byli oddawać Spartanom część swych plonów, drugą część (zapewne mniejszą, a według niektórych historyków równą) zatrzymywali na własne potrzeby co powodowało, że ich sytuacja była całkiem znośna. Poza tym byli zobowiązani do spełniania posług osobistych, wykonywania prac rzemieślniczych i robót publicznych. Czasem powoływani byli również do armii jako oddziały lekkozbrojne. Byli w sposób trwały związani z uprawianymi przez nich działkami, ponieważ nie mogli być sprzedawani, ani przez pojedynczych Spartanów wyzwalani. Heloci nie stanowili bowiem prywatnej własności Spartan, byli niewolnikami państwa. I tylko państwo mogło ich wyzwolić. Helotom, ze względów czysto praktycznych, pozwalano na zakładanie rodzin. Ich dzieci stanowiły dodatkowe pary rąk do pracy. Wolno było również posiadać skromny majątek osobisty. Mogli praktykować swoją religię. Istniały również, co prawda niewielkie, możliwości awansu społecznego. Na przykład synowie Spartan i helotek, podobnie jak niektórzy synowie helotów, mogli być dopuszczani do agoge. Szczególnie zasłużeni heloci mogli zostać wyzwoleni, a było to możliwe kiedy to helota okazał męstwo na polu walki, lub w inny sposób wzbudził szacunek i podziw wśród homoioi. W życiu publicznym heloci byli jednak najczęściej narażeni na usankcjonowaną przez państwo przemoc. Stwarzało to stałe poczucie zagrożenia i upokorzenia. Szczególnym przykładem może być corocznie ogłaszany stan wojny pomiędzy Spartą, a helotami z możliwością, zabijania i rabowania helotów przez młodych Spartan. Lęk przed buntem helotów był jednym z podstawowych czynników determinujących charakter życia spartańskiego. Sprawiał on, że Spartanie niechętnie udawali się na dalekie wyprawy, byli przeciwni udziałowi w konfliktach, które wymagały wysyłania dużej armii. Obsesja powszechnego buntu tłumaczy działanie kryptei - jako instytucji, której celem było sianie lęku, stworzenie w społeczności helotów stałego zagrożenia, a także eliminacji tych, którzy z racji swej podstawy wydawali się szczególnie niebezpieczni.

Podział społeczny nie był tak sztywny i nie dzielił się tylko na 3 grupy społeczności. Istniały jeszcze grupy pośrednie, rzecz jasna zdecydowanie mniej liczne posiadające niepełne prawa obywatelskie. Tworzyli je przeważnie synowie Spartiatów i helotek, heloci, którzy zostali wyzwoleni przez państwo, jak również zdegradowani Spartiaci oraz Ci, którzy stchórzyli na polu walki dopuszczając się ucieczki .

Ustrój polityczny jaki panował w Sparcie zakładał równorzędne panowanie dwóch królów, 28 członków geruzji, 5 eforów oraz apelli czyli zgromadzenia ludowego:

W państwie spartańskim byto 2 królów z czego jeden pochodził z rodu Agiadów, drugi zaś z rodu Eurypontydów. Władza ich początkowo była co do swej treści podobna do władzy królewskiej z epoki bohaterskiej. Z biegiem czasu jednak uległa ona znacznemu ograniczeniu, utrzymywano ją pomimo całkowitego usunięcia władzy królewskiej w innych państwach greckich. Sprawowali więc królowie funkcje najwyższych kapłanów, sędziów i wodzów. Z uwagi jednak na częste spory przy sprawowaniu władzy naczelnego wodza w czasie wojny, którą król mógł nawet sam wypowiedzieć, powierzano dowództwo nad wojskiem tylko jednemu królowi. Dla niektórych fakt istnienia dwóch królów, równorzędnych co do posiadanych kompetencji oraz przywilejów mógł opiewać w absurd, lecz patrząc na to z innej strony eliminowało to w pewien sposób możliwość bezkrólewia w państwie gdyby jeden z władców zmarł, zginął na polu walki lub został usunięty w inny praktykowany sposób. Można przypuszczać, że kolejnym plusem tego typu rozwiązania było to, że prawie zawsze jeden z królów przebywał w Sparcie i mimo tego, że jego władza nie była całkowita, lud mógł odczuwać większy komfort psychiczny wiedząc, że władca czuwa nad nimi.
Kolejnym organem sprawującym władze w państwie była Geruzja czyli rada gerontów (rada starszych), mająca dość szerokie kompetencję. Składała się z 28 członków oraz obu królów. Gerontów wybierano dożywotnio spośród obywateli, którzy ukończyli 60-ty rok życia i nie wykonywali już służby wojskowej. Przede wszystkim geruzja sprawowała władzę sądowniczą jako najwyższy trybunał, przed którym musiał stawać każdy obywatel oskarżony o zbrodnię pociągającą za sobą karę śmierci. Geruzja przygotowywała również wnioski, celem uchwalenia ich na zgromadzeniu ludowym, tudzież mogła unieważniać uchwały zgromadzenia naruszające dobro państwowe.
Apella czyli zgromadzenie wszystkich pełnoprawnych obywateli spartańskich wykonywała władzę ustawodawczą w ten sposób, że przyjmowała lub odrzucała wnioski przedłożone jej do uchwalenia przez geruzję. Żadnych zmian lub poprawek we wniosku zgromadzenie czynić nie mogło, obrady zaś nad wnioskami były tylko wówczas dopuszczalne, gdy istniała co do ich treści niezgodność pomiędzy oboma królami, względnie pomiędzy królami a geruzją. W zakresie polityki zagranicznej apella decydowała o wypowiedzeniu wojny lob zawarciu pokoju, natomiast w zakresie administracji państwowej zatwierdzała wybór urzędów (gerontów, eforów). Zgromadzenie odbywało się najpierw pod przewodnictwem królów, następnie zaś przeszło to przewodnictwo na eforów.
Eforowie byli stróżami prawa i porządku publicznego. Początkowo sprawowali nadzór i kontrolę nad zachowaniem obywateli (stąd też pochodziła ich nazwa: ephoros — dozorca) i przestrzeganiem przez nich obowiązującego prawa. Mogli zatem wykonując władzę sądowniczą nakładać kary pieniężne lub pozbawienia wolności na obywateli wedle własnego uznania. Głównym ich zadaniem było sprawowanie nadzoru nad Periojkami i Helotami, przy czym tych ostatnich mogli nakazać zabić. Ten zakres ich władzy ulegał z biegiem czasy dalszemu rozszerzeniu. Najpierw korzystając z niezgody pomiędzy królami lub geruzją wdzierali się w kompetencje tych czynników, zwłaszcza iż pomoc eforów była często w takich wypadkach wykorzystywana przez królów. Przywłaszczając sobie władzę dyscyplinarną nad urzędami eforowie wytaczali oskarżenie przeciw królom przed geruzją lub apellą, zwłaszcza iż w czasie wojny kontrolują oni w liczbie dwóch przy boku króla, jego działalność. Mając szerokie wpływy w zgromadzeniu i radzie starszych eforowie usuwają całkowicie od władzy królów, których urząd staje się tylko tytularnym, sami zaś zajmują się sprawami polityki zagranicznej (zawieraniem umów międzynarodowych, przyjmowaniem poselstw) i wewnętrznej, kierującej administracją państwa. W ten sposób urząd eforów stał się najważniejszym urzędem w Sparcie.

Wydaje się, że to wyjątkowy ustrój, jedyny w swoim rodzaju, niepowtarzalny lecz Sparta nawet w świecie greckim nie była zjawiskiem unikatowym. Podobny typ organizacji społecznej z nieliczną grupą pełnoprawnych obywateli, kultywujących zwyczaj wspólnych posiłków oraz z wychowaniem państwowym funkcjonował na Krecie. Jednak wpływ Krety na świat Grecki w epoce klasycznej był niewielki, natomiast Sparta już w starożytności stała się swego rodzaju symbolem.

Podziwiano trwałość i stabilność jej ustroju oraz męstwo spartańskich hoplitów, ale na dzieje Sparty patrzono zawsze przede wszystkim przez pryzmat wychowania, którego przysłowiowa surowość od wieków prowokowała skrajne oceny, U jednych wzbudzała podziw, u innych niechęć, a nawet potępienie, przyczyniając się do powstania zjawiska, które badacze zwykli określać mianem „spartańskiego mitu”. Według nich Sparta w jakimś sensie ma dwie historie — swoją własną, rzeczywistą i historię wyobrażeń, jakie już od starożytności miał o niej świat zewnętrzny.