Bazylika św. Piotra

W dobie Konstatyna I Wielkiego triumfujące chrześcijaństwo wyszło z podziemia i powstały pierwsze świątynie. Geneza ich architektury jest przedmiotem długoletnich sporów.

Nie ulega wątpliwości, że chrześcijańscy budowniczowie nawiązywali do architektury okresu poprzedniego i wykorzystywali rozmaite stosowane w niej elementy do swoich celów. Zachowane przykłady tych najwcześniejszych kościołów należą do dwóch typów: centralnego (okrągłe w kształcie) lub podłużnego (tak zwane bazyliki). Kościół chrześcijański był od tego czasu – w przeciwieństwie do pogańskich budynków sakralnych – świątynią „wewnętrzną”. Strona zewnętrzna w okresie starochrześcijańskim nie miała znaczenia, była tylko skorupą tego, co we wnętrzu stanowiło symboliczny obraz Bożego Miasta – Civitas Dei.

Szczególną grupę cesarskich fundacji Konstantyna stanowiły bazyliki komemoratywne (memorie) wznoszone na miejscach świętych, związanych z wydarzeniami biblijnymi, w miejscu upamiętniającym grób Chrystusa oraz groby apostołów i męczenników. Około 424 roku Konstantyn Wielki ufundował w Rzymie bazylikę watykańska poświęconą świętemu Piotrowi, założycielowi gminy chrześcijańskiej w stolicy cesarstwa i głównemu męczennikowi tego miasta. Bazylika powstała na zboczu wzgórza zajętym przez starsze mauzolea nekropolii pogańskiej. Wśród nich znajdowała się niewielka otwarta przestrzeń, którą wypełniały groby i gdzie wzniesiono małą kapliczkę kultową, otoczoną w tym czasie specjalną czcią jako miejsce pochówku Piotra.

Bazylika św. Piotra, stan dzisiejszy (fot. Beatrice, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 2.5 Italy)

Bazylika z czasów Konstantyna

Nierówny teren zniwelowano za pomocą ogromnego usypiska od strony południowej i zabezpieczono wysokimi na 10 metrów fundamentami. Na równie solidnej podstawie posadowiono rzędy kolumn oddzielających od siebie pięć naw ogromnej bazyliki o łącznej długości 119 metrów i szerokości 64 metrów. Od wschodu poprzedzało ją atrium, a od strony zachodniej zamykał zastosowany po raz pierwszy w historii architektury transept. Ta poprzeczna nawa bazyliki z centralnie umieszczoną apsydą tworzyła samodzielną część budynku z obudową Trofeum Petri w centrum. Monument ten umieszczony był za balustradą i pod baldachimem o spiralnych kolumnach ozdobionych winoroślą i puttami zbierającymi owoce. Te zachowane do dziś w bazylice Świętego Piotra kolumny (górne kapliczki w filarach centralnej kopuły, kaplica Świętego Sakramentu i Skarbiec) posłużyły Berniniemu za model cyborium wznoszącego się do dzisiaj nad głównym ołtarzem bazyliki.

Plan pierwszej bazyliki św. Piotra (rys. Locutus Borg, domena publiczna) 

Właśnie obecność grobu Piotrowego narzuciła wybór innej niż dotychczas stosowana formy architektonicznej: bazyliki z transeptem, domu zebrań połączonego z memorią. Przejścia kolumnowe oddzielały transept od naw bocznych bazyliki. Bezpośrednio był on połączony jedynie z nawą główną, pod ogromnym łukiem triumfalnym. Oświetlenie memorii zapewniały okna w transepcie i w apsydzie. Samą bazylikę oświetlały górne okna nawy głównej i zapewne, jak w bazylice laterańskiej, małe okna w bocznych ścianach. Nawy bazyliki oddzielały od siebie rzędy 22 barwnych kolumn z marmurowymi antycznymi kapitelami i zwieńczone architrawem (w nawie głównej) lub łukami (po bokach). Wystrój wnętrza musiał być równie bogaty: marmurowe posadzki i okładziny ścian, mozaiki w apsydzie i po stronie frontalnej łuku triumfalnego, później freski na ścianach nawy głównej oraz cenne sprzęty i naczynia liturgiczne ufundowane przez cesarza.

Dekoracje bazyliki z tego okresu były dość surowe, jednakże znajdowały się tam dwa miejsca bogato zdobione, których wygląd udało się zrekonstruować. Były to: mozaika apsydy oraz memoria wzniesiona nad grobem apostoła. Miała kształt kwadratowego baldachimu zaopatrzonego w boczne skrzydła zamykające apsydę, w której stała. Odsłonięto miejsca posadowienia sześciu kolumn, z których cztery tworzyły wierzchołki kwadratu o boku siedmiu metrów, a dwie ustawione były po bokach, u nasady absydy. Przestrzeń miedzy tymi kolumnami była najprawdopodobniej wypełniona wiszącymi tkaninami. Kolumny połączone były architrawem, a wyżej spięte dwoma łukami, z których zwisała, w pewnej odległości przed grobem, lampa w kształcie złotej korony. Memoria ta stanowiła pierwowzór późniejszych cyboriów ołtarzowych. Sama nie mieściła, ołtarza, jakkolwiek można przypuszczać, że tam właśnie ustawiano ołtarz dla celebrowania rocznicowej mszy świętej. W głębi baldachimu stała prostokątna skrzynia wykonana z płyt marmurowych, którą Konstantyn obudował część czerwonego muru ustawionego w II połowie II wieku na zapleczu grobu świętego Piotra.

Główną ozdobę bazyliki stanowiła mozaika absydy, na krótko przed zniszczeniem w roku 1592 utrwalona na rysunku kościelnego archiwisty G. Griomaldiego. Rycina ta ukazuje mozaikę w układzie trójpasowym. W górnym, najszerszym, Chrystus siedzi w pozie władcy bizantyńskiego, a Piotr i Paweł aklamują go z pewnej odległości gestem wyciągniętych rąk. Tło sceny stanowi niebo usiane gwiazdami. W pasie środkowym z bram Jerozolimy i Betlejem wychodzą rzędy baranków kierujących się ku umieszczonemu po środku tronowi z krzyżem. Chrystus ukazany jest na pagórku z czterema rzekami raju, na tle rajskiego krajobrazu i nieba z gwiazdami. Przedstawienie to miało aspekt monumentalny, mozaika była bowiem umieszczona w miejscu najlepiej widocznym, nad prezbiterium i na osi kościoła. W kościele, którego jedyna ozdobą, poza memorią, były kamienne okładziny ścian i posadzki oraz szeregi marmurowych kolumn, we wnętrzu wibrującym zmienną grą barw świateł i ceni, mozaika jawiła się przybyszom jako obraz dominujący, piękny i pełen treści. Była ona jednym z pierwszych przykładów ikonografii dostosowanej do przestrzeni sakralnej.

Bazylika św. Piotra, stan dzisiejszy (fot. Евгений Пивоваров, na licencji Creative Commons Attribution 3.0 Unported)

Memoria Św. Piotra nie służyła wyłącznie sprawowaniu kultu. Była ona budowlą cmentarną, przy której i wewnątrz której chowano zmarłych. Możliwość spoczynku w pobliżu grobu świętego Piotra musiało musiała być specjalnym przywilejem, dostępnym tylko dla najznamienitszych rodów rzymskim. Dowodem tego może być znaleziony pod podłogą apsydy wspaniały sarkofag rzymskiego prefekta Juniusa Bassusa zmarłego w 359 roku oraz już nie istniejące, a powstałe około 400 roku mauzolea: Honoriousza (na południe od transeptu) i rodziny Anicich (na zachód pod apsydą). Bazylika cmentarna służyła uroczystościom pogrzebowym, a także ucztom nagrobnym, w czasie których bankietujący zajmowali przestrzenie nie tylko samej bazyliki, ale i schody doń prowadzące oraz całe atrium. Jak podaje Paulin z Noli, tak właśnie miał wyglądać bankiet wydany przez Pammachiusa dla ludu rzymskiego ku czci zmarłej w 383 roku żony Pauliny. Bazylika Św. Piotra na Watykanie z całym swoim monumentalnym otoczeniem (atrium z fontanną pośrodku, trójprzelotową bramą wejściową podobną do łuku triumfalnego, szeroką aleją obrzeżoną portykami wiodącą do Tybru) była jednak przede wszystkim celem tłumnych pielgrzymek wiernych do grobu Piotra.

Długa przebudowa

Kopuła bazyliki św. Piotra zaprojektowana przez Michała Anioła (fot. Goliardico, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 2.5 Generic)

  Przebudowa bazyliki z czasów Konstantyna Wielkiego rozpoczęła się za pontyfikatu papieża Mikołaja I w roku 1452. Jego dzieło kontynuował na początku XVI wieku papież Juliusz III, który powierzył opracowanie ostatecznego projektu słynnemu rzeźbiarzowi i architektowi Donatowi Bramantemu, który zaprojektował trzynawową budowlę. Po jego śmierci budowniczym bazyliki był Rafael Santi, a następnie od 1520 roku Antonio Sagallo. Dwadzieścia lat później, w roku 1546, kierownictwo nad wielkim dziełem budowy objął Michał Anioł, który zaprojektował kopułę bazyliki. Przez dwadzieścia lat, aż do swojej śmierci, kierował robotami, zmieniając wiele założeń architektonicznych swych poprzedników.

Budowa ciągnęła się z wielkimi przerwami 125 lat: kamień węgielny położono w roku 1506, a dopiero 18 listopada 1626 roku papież Urban VIII dokonał konsekracji bazyliki. Nastąpiło to dokładnie w 1300 lat po pierwszej konsekracji za Konstatyna Wielkiego. Całkowita długość kościoła wynosi 186 metrów, wysokość nawy środkowej 46 metrów, kopuła zaś ma od wewnątrz wysokość 119 metrów, a z zewnątrz 133 metrów (dla porównania, Pałac Kultury i Nauki wraz z iglicą ma 234 metry). Powierzchnia kościoła wynosi 15 160 metrów kwadratowych i może on pomieścić 60 000 wiernych.

Dzięki harmonijnym proporcjom nawy głównej i naw bocznych oraz przyległych do nich kaplic, wnętrze zbudowanej na planie krzyża bazyliki nie wydaje się tak olbrzymie, jak jest w rzeczywistości. Nie odczuwa się również wysokości budowli, której sama główna kopuła, stanowiąca arcydzieło architektury renesansu, ma wysokość 30 pięter współczesnego bloku.

Nad ołtarzem, dokładnie pod kopułą, wznosi się wsparty na kolumnach z czarnego kamienia barokowy baldachim z brązu mający wysokość 29 metrów. Jego twórcą jest Bernini, który przystąpił do budowy tej konstrukcji w 1633 roku. Na wykonanie kolumn, przypominających rozciągniętą do maksimum sprężynę, zabrakło brązu. Nie mając pieniędzy na zakup tak wielkiej ilości kosztownego stopu, papież Urban VIII zdecydował się na zerwanie ozdób upiększających Panteon. Wychowany w kulcie starożytności Bernini długo starał się odwieść ojca świętego od tej decyzji, ten jednak postawił na swoim i w ten sposób Panteon utracił znaczną część swojego wyrazu.

Baldachim Berniniego (fot. NicvK, domena publiczna)

Grób świętego Piotra leży w podziemnej części bazyliki. Można tam dojść albo z licznych krypt, w których znajdują się sarkofagi wielu papieży, albo wprost z głównej nawy. Przed głównym ołtarzem bazyliki, stojącym na skrzyżowaniu nawy głównej z poprzeczną, znajduje się nisza otoczona z trzech stron kutą w brązie niską balustradą. Do niszy można zejsć po schodkach. Tam, pod głównym ołtarzem, ale o kondygnację niżej, zbudowany jest mały ołtarzyk pochodzący z przełomu tysiącleci, a pod nim według legendy znajdują się prochy Piotra Apostoła. Z niszy prowadzi w głąb krypt watykańskich wąska galeryjka ozdobiona średniowiecznymi płaskorzeźbami w marmurze. Otwierają się z niej kute kraty drzwi do wielu kapliczek.

Plac świętego Piotra

Znajdujący się przed bazyliką Plac Świętego Piotra (wł. Piazza San Pietro) został zaprojektowany w 1656 przez Berniniego jako prostopadły owal, który otwiera się na fasadę bazyliki od strony zachodniej, od wschodu zaś wychodzi na przebitą w latach 30. XX wieku Via della Conciliazione. Plac znajduje się jak gdyby w wielkim uścisku otaczającej go czterorzędowej kolumnady ukończonej w 1667 roku. Składające się na nią 284 doryckie kolumny o wysokości 20 metrów wznoszono przez 10 lat. Na opartej na nich balustradzie znajduje się 140 figur świętych. Wśród nich, po lewej stronie, na wysokości fontanny, można znaleźć pomnik świętego Jacka Odrowąża, dominikanina, jedynego w tym gronie świętego pochodzącego z Polski. Symbolika kolumnady ma związek z kontrreformacją i można się w niej dopatrywać wyciągniętych rąk Kościoła pragnących ogarnąć wszystkich ludzi.

Plac św. Piotra (fot. valyag, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Bazylika św. Piotra widziana od strony Via della Conciliazione (fot. Emilio García, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 2.0 Gemeric)

Centralne miejsce zajmuje na placu egipski obelisk, zdobiący dawniej cyrk Nerona. Wraz z podstawą i krzyżem na swoim szczycie mierzy on 40 metrów wysokości. Wedle tradycji był świadkiem męczeńskiej śmierci świętego Piotra i innych chrześcijan. Pochodzi on z XIII wieku przed naszą erą, a w Rzymie znalazł się w I wieku nasze ery. W roku 1586 papież Sykstus V polecił architektowi Domenico Fontanie przenieść go na obecne miejsce. Obelisk opatrzono wtedy inskrypcjami w języku łacińskim. Od strony wschodniej brzmi ona ECCE CRUX DOMINI / FVGITE PARTES ADVERSAE / VINCIT LEO DE TRIBV JUDAE (Oto krzyż Pana, uciekajcie nieprzyjaciele, zwyciężył lew z plemienia Judy), natomiast od strony zachodniej napis głosi: SANTISSIME CRVCI / SIXTUS V PONT MAX / CONSECRAVIT E PRIORE SEDE / ANNVLSVM / ET CAESS AVG TIB / I L ABLATUM/MDLXXXVI (Sykstus V papież poświęcił Najświętszemu Krzyżowi ten kamień wyrwany ze swojego pierwotnego miejsca posadowienia za panowania cesarzy Augusta i Tyberiusza oraz przeniesiony w roku 1586. Drugi napis u dołu to z kolei: CHRISTVS VINCIT / CHRISTVS REGNAT / CHRISTVS IMPERAT / CHRISTUS AB OMNI MALO PLEBEM SVAM DEFENDAT (Chrystus zwycięża, Chrystus króluje, Chrystus panuje, Chrystus broni lud swój od wszelkiego zła).

Obelisk na placu św. Piotra (fot. Danbu14, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Od strony południowej czytamy: SIXTVS V PONT MAX / OBELISCVM VATICANVM / DIS GENTIVM / IMPIO CVLTV DICATVM / AB APOSTOLORVM LIMINA / OPEROSO LABORE / TRANSTVLIT / AN MCLXXXVI PONT II (Sykstus V papież obelisk watykański, pierwotnie poświęcony niegodnemu kultowi bogów pogańskich, przeniósł do grobów apostołów ogromnym nakładem pracy w roku 1586, drugim swojego pontyfikatu. Inskrypcja na stronie północnej m postać: SIXTUS V PONT MAX / CRVCI INVICTAE / OBELISCVM VATICANVM / AB IMPVRA SVPERSTITONIS / EXPIATUM IVSTIVS / ET FELICIVS CONSECRAVIT / AN MDLXXXVI PONT II (Sykstus V papież poświęcił godniej i szczęśliwiej Niezwyciężonemu Krzyżowi obelisk watykański oczyszczony z bezbożnych zabobonów w roku 1586, drugim swego pontyfikatu).

Przy projektowaniu placu Bernini wykorzystał obelisk jako punkt wskazujący środek owalu, a w roku 1675 zaprojektował otaczającą egipski zabytek fontannę. Na placu ustawiono symetrycznie jeszcze dwie fontanny. Pierwsza z nich, znajdująca się po prawej stronie założenia, jest dziełem Berniniego, a druga jest jej wierną kopią. Po lewej stronie, pomiędzy bazyliką a kolumnadą, znajduje się Spiżowa Brama strzeżona przez gwardię szwajcarską. W głębi widoczne jest kolejne dzieło Berniniego: Schody Królewskie (Scala Regia). Plac był świadkiem wielu uroczystości roku kościelnego, beatyfikacji i kanonizacji oraz audiencji generalnych odbywających się co środa za pontyfikatu papieża Jana Pawła II. To tutaj także, 13 maja 1981 roku, papież został postrzelony przez zamachowca.

Fontanna na placu św. Piotra (fot. MarkusMark, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Opisy rzeźb, obrazów, mozaik i innych dzieł sztuki zgromadzonych w bazylice nawet w zwykłym przewodniku zajmują kilkanaście stron. Każdy papież od czasów Juliusza II pragnął coś dorzucić do świetności tej świątyni. Jej wspaniałość zatyka dziś dech w piersiach każdego, kto po raz pierwszy przekracza frontowy portyk. Nie wystarczy tygodnia, by obejrzeć wszystko co, warte podziwu w tych murach. Ogrom i bogactwo tego kościoła łaczy się jednak z różnorodnością stylów w poszczególnych kaplicach, odmiennością środków wyrazu stosowanych przez twórców rzeźb stłoczonych koło siebie we wnękach kolumn, załamaniach murów i niszach.

Bazylika została wybudowana jako przejaw potęgi i dumy papiestwa, w czasach jego największego rozkwitu. Jest wspaniałym pomnikiem sztuki renesansowej i barokowej, jedynym w swym rodzaju muzeum, jest wreszcie miejscem, z którym łączą się niezliczone wydarzenia historyczne.

Bibliografia

• Jan Białostocki, Sztuka cenniejsza niż złoto. Opowieść o sztuce europejskiej naszej ery, PWN, Warszawa 1963.
• Friedrich Wilhelm Deichmann, Archeologia chrześcijańska, przeł. Elżbieta Jastrzębowska, PWN, Warszawa 1994.
• Encyklopedia sztuki starożytnej. Europa, Azja, Afryka, Ameryka, wstęp Kazimierz Michałowski, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1974.
• Karol Estreicher, Historia sztuki w zarysie, PWN, Warszawa 1977.
• Barbara Filarska, Początki architektury chrześcijańskiej, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1983.
• Tejże, Początki sztuki chrześcijańskiej, Wydawnictow Towarzystwa Naukowego KUL, Lublin 1986.
• Elżbieta Jastrzębowska, Początki architektury chrześcijańskiej, „Mówią Wieki”, 1982, nr 7, s. 7–12.
• Tejże, Sztuka wczesnochrześcijańska, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1988.
• Pierre de Palol, Wczesnochrześcijańska sztuka Zachodu, [w:] Sztuka świata, t. 3, Arkady, Warszawa 1993.

Redakcja: Roman Sidorski

---

Michał Kozłowski:
Historyk bez afiliacji, mediewista. Zajmuje się historią Bizancjum oraz historią historiografii. Publikował m.in. w „Kulturze Liberalnej”, „Mówią Wieki”, „Nowym Filomacie”, „Studiach z Dziejów Rosji i Europy Środkowej”, „Studiach i Materiałach Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”. Ostatnio opracował przypisy i Bibliografię prac Ihora Ševčenki za lata 1938–2010 do książki Zakorzeniony kosmopolita. Ihor Szewczenko w rozmowie z Łukaszem Jasiną (Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wchodniej 2010). Obecnie zajmuje się recepcją prac historyka Oskara Haleckiego.

Wolna licencja – ten materiał został opublikowany na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Polska.
Redakcja i autor zezwalają na jego dowolny przedruk i wykorzystanie (również w celach komercyjnych) pod następującymi warunkami: należy wyraźnie wskazać autora materiału oraz miejsce pierwotnej publikacji – Portal historyczny Histmag.org, a także nazwę licencji (CC BY-SA 3.0) wraz z odnośnikiem do jej postanowień. W przypadku przedruku w internecie konieczne jest także zamieszczenie dokładnego aktywnego odnośnika do materiału objętego licencją.
UWAGA: Jeśli w treści artykułu nie zaznaczono inaczej, licencja nie dotyczy ilustracji dołączonych do materiału – w kwestii ich wykorzystania prosimy stosować się do wskazówek w opisie pod zdjęciami, lub – w razie ich braku – o kontakt z redakcją: redakcja@histmag.org

źródło