Pretorianie to w powszechnym mniemaniu symbol wiernej gwardii potężnego władcy, a jej dowódcy to szare eminencje na dworze cesarskim. Jaka była historia tej formacji i czy od początku odegrała tak wielką rolę w historii starożytnego Rzymu?
Praefecti Pretorio - znaczenie i rola polityczna w Cesarstwie Rzymskim (cz. I)
Prefekci pretorianów za panowania Flawiuszów i Antoninów
Wespazjan po dojściu do władzy przeprowadził reformy w armii. Uważał,
że najbardziej niepewnym jej elementem jest plebs rzymski, który
stanowił rdzeń wojska. Dlatego zezwolił na rekrutację do legionów w
prowincji, a je same starał się tak lokować, aby legioniści nie
stacjonowali w prowincji z której pochodzą. Zmiany nie ominęły także
kohort pretoriańskich. Cesarz ogłosił zaciąg do nich w Galii
Przedalpejskiej.
Tytus, syn cesarza Wespezjana, Prefekt Pretorianów i władca Imperium od 79 r. W 69 r. |
Wespazjan powołał dwóch prefektów. Byli to: Tyberiusz Juliusz Aleksander i Ariusz Varus. Ariusz Varus będzie sprawował swoją funkcję przez około dwa miesiące i w 70 r. zastąpił go Marcus Arrecinus Klemens. Tyberiusz Juliusz Aleksander pochodził z rodziny żydowskiej, pełnił szereg funkcji w administracji cesarskiej, jednak wcale nie jest pewne czy faktycznie został prefektem pretorianów – mówi o tym tylko jeden fragment papirusu, natomiast z całą pewnością od 66 r. był prefektem Egiptu. Od lipca 69 r. popierał Wespazjana i brał czynny udział w tłumieniu powstania w Judei rok później. Aleksander został upamiętniony posągiem wśród zwycięskich rzymskich wodzów ustawionych w portyku przy Forum Augusta. Jest bardzo prawdopodobne, że autor papirusu błędnie połączył funkcję prefekta Egiptu z funkcją prefekta pretorianów. Oba stanowiska były dostępne dla osób wywodzących się ze stanu ekwickiego. Żaden z tych prefektów nie odgrywał większej roli politycznej, funkcja prefekta była dla nich raczej tytułem zaszczytnym. Wydaje się, że spośród tej dwójki prefektów aspiracje polityczne przejawiał tylko Varus i dla tego tak szybko stracił funkcje. W 71 r. Wespazjan stanowisko prefekta powierzył Tytusowi Flawiuszowi (Titus Flavius Vespasianus), czyli własnemu synowi i następcy. Tytus będzie pełnił tę funkcję do 79 r. i należy przyjąć, że pełnił ją samodzielnie - żadne dokumenty nie mówią, aby dzielił stanowisko prefekta pretorianów z kimkolwiek, co jest argumentem za tezą, że Tyberiusz Juliusz Aleksander nigdy nie był prefektem pretorianów. W 70 r. Aleksander brał udział w zdobyciu Jerozolimy przez XII Legion, wojskami rzymskimi dowodził w tym czasie oczywiście Tytus. W 71 r. prefektem był już cesarski syn. Oblężenie Jerozolimy trwało do 11 IX 70 r., teoretycznie Aleksander mógł powrócić do Rzymu jeszcze w 70 r. i sprawować funkcje prefekta przez miesiąc lub kilka miesięcy, jednak wydaje się to mało prawdopodobne.
Tytus Flawiusz oczywiście miał wpływy polityczne ale, co oczywiste,
wynikały one z jego pozycji jako syna i następcy cesarza, a nie z faktu
bycia prefektem pretorianów. Dbał o interesy ojca a tym samym własnej
dynastii. Jako prefekt zasłynął ze swej brutalności, co jest o tyle
ciekawe, że jako cesarz słynął z łagodności1. Niewątpliwie mianowanie Tytusa prefektem sprawiło, że funkcję tę oficjalnie zaczęto traktować jako najbardziej zaszczytną.
Tytus po przejęciu władzy w 79 r. nie powołał nikogo na stanowisko
prefekta pretorianów. Dopiero po jego śmierci w 81 r. jego brat i
następca Domicjan powołał dwóch prefektów: Korneliusza Fuscusa oraz
Lucjusza Juliusza Ursusa. Żaden z nich nie miał wielkich aspiracji
politycznych a prefekt Korneliusz Fuscus okazał się nieudolnym wodzem,
gdy podczas walk z Dakami w 88 r. Domicjan powierzył mu dowodzenie
wojskami rzymskimi. Doszło wówczas do bitwy pod Tapae, gdzie Korneliusz
Fuscus nie tylko poniósł klęskę i doprowadził do całkowitej zagłady V
Legionu Alaudae (Legio Quinta Alaudae)2, ale i sam zginął.
Ursusa na stanowisku prefekta zastąpi w roku 83 r. Lucius Laberius
Maximus, który pozostanie na urzędzie do 84 r. Wówczas urząd przejmie
Casperius Aelianus. W 94 r. Domicjan powoła dwóch nowych prefektów:
Tytusa Flawiusza Norbanusa i Tytusa Petroniusza Sekundusa. Będą oni
sprawować tę funkcję do śmierci Domicjana w 96 r. Żaden z nich nie miał
nadzwyczajnego wpływu na politykę. Prefekci w czasach Flawiuszów, po za
jednym wyjątkiem, mają opinię oddanych i wiernych żołnierzy. Tym
wyjątkiem jest Petroniusz Secundus. Wziął on udział w udanym spisku na
życie Domicjana. Należy zaznaczyć, że sami pretorianie o spisku nic nie
wiedzieli, a Petroniusz Secundus był tylko jednym z wielu spiskowców,
wcale nie najważniejszym. W żadnym wypadku nie można uznać tego za
spisek pretorianów.
Po udanym zamachu we wrześniu 96 r. tron przejął Marek Kokcejusz Nerwa (Marcus Cocceius Nerva).
Odwołał on ze stanowiska Petroniusza Secundusa. Podjąwszy decyzję,
która zdziwiła wielu na dworze cesarskim, funkcje prefekta pretorianów
powierzył ponownie Casperiusowi Aelianusowi, który był znany z oddania
Domicjanowi. Duży wpływ na tę decyzję miał fakt, że Aelianus cieszył się
dużym szacunkiem wśród żołnierzy.
Dalsze wydarzenia chyba najlepiej pokazują charakter zarówno
pretorianów jak i ich prefekta. W 97 r. Casperius Aelianus na czele
swoich żołnierzy zajął pałac Nerwy i aresztował cesarza. Pretorianie
wraz z prefektem nie chcieli ani zabić władcy, ani pozbawić go tronu,
nie żądali też zapłaty. Chcieli tylko jednej rzeczy: skazania wszystkich
winnych śmierci Domicjana na śmierć. Cesarz musiał spełnić żądania
pretorianów (Kasjusz Dion, LXVIII 5.4)3.
Pierwszym, którego pretorianie pozbawili życia za spisek przeciwko
Domicjanowi był ich były prefekt Tytus Petroniusz Sekundus. Te
wydarzenia pokazują, że spisek na ostatniego Flawiusza nie był spiskiem
pretorianów, co więcej to właśnie oni wraz ze swoim prefektem wymusili
ukaranie morderców cesarza. Należy jednak zaznaczyć, że udział Trajana w
tych wydarzeniach jest niejednoznaczny. Nerwa wyznaczył go na swojego
następcę i całkiem możliwe, że miało to związek z działaniami podjętymi
przez Casperiusa Aelianusa. Po tych wydarzeniach pozostał on prefektem,
co więcej nadal sprawował tę funkcję samodzielnie, a jego
zainteresowanie polityką nie wykraczało po za czynności związane ze
sprawowaniem urzędu, który to będzie pełnił do śmierci cesarza w 98 r.
Po śmierci Nerwy, zgodnie z wolą zmarłego cesarza, władzę przejął Marek
Ulpiusz Trajan (Marcus Ulpius Traianus), adoptowany syn Nerwy.
Trajana nie było w Rzymie, gdy umierał stary cesarz. Według Kasjusza
Diona Trajan wysłał list do Casperiusa Aelianusa i pretorianów.
Znaczenie listu jest dwuznaczne, nie mniej jednak prefekt został
zwolniony ze swojego stanowiska. Jego miejsce zajął Sextus Attius
Suburanus Aemilianus, który będzie prefektem samodzielnie do 101 r.
Wówczas prefektem zostanie Tiberius Claudius Livianus i prawdopodobnie
Publiusz Acilius Attianus4.
W 112 r. nowym dowódcą kohort pretoriańskich został Servius Sulpiciusz
Similis, który prawdopodobnie zastąpił Tiberiusa Claudiusa Livianusa5.
Od tego roku będzie dwóch prefektów: Publiusz Acilius Attianus i
Servius Sulpiciusz Similis. Za czasów Trajana największy wpływ na
cesarza miał pierwszy z nich. Attianus towarzyszył Trajanowi w jego
kampaniach wojskowych, Similis zaś pozostawał w Rzymie.
Trajan, jeden z najwybitniejszych cesarzy II wieku (autor: Saperaud, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0). |
Ze względu na liczne wyprawy wojenne w których brał udział Trajan powołano formację Equites Singulares Augusti. Stanowili oni ochronę osobistą cesarza i podobnie jak wcześniejsze odziały Germani Corporis Custodes6
byli jeźdźcami rekrutującymi się spośród plemion germańskich. Od czasów
Trajana można zaobserwować narastający konflikt pomiędzy pretorianami a
Equites Singulares Augusti, i ich dowódcami - podłoże tego
konfliktu jest dość złożone. Po pierwsze pretorianie jako oddziały
doborowe biorą udział w bitwach a Custodes jako ochrona osobista pozostają po za starciem. Doszło także do konfliktu pomiędzy Attianusem a dowódcą Custodes o to, kto bezpośrednio odpowiada za ochronę cesarza na polu bitwy7. Konflikt ten jeszcze bardziej pogłębiła decyzja Trajana o wybudowaniu koszar dla Equites Singulares Augusti w pobliżu Lateranu.
Attianus miał jednak wpływy na politykę oraz decyzje osobiste
cesarza. Pomógł prawdopodobnie w zapewnieniu tronu Hadrianowi,
towarzyszył też Trajanowi na łożu śmierci. Hadrian pozostawił obu
prefektów jeszcze przez dwa lata, a w 119 r. nadał im tytuły senatorskie
i zwolnił ze służby. Funkcję prefekta pretorianów powierzył Gajusowi
Septiciusowi Clarusowi i Marcjuszowi Turbo. Clarus swoją funkcję będzie
pełnił przez dwa lata, zaś Turbo pozostanie na swoim stanowisku do 134
r. Kasjusz Dion wypowiada się bardzo dobrze na temat Marcjusza Turbo,
ale jak twierdzi Ronald Syme, nikt dokładnie nie zbadał wpływów tego
prefekta na Hadriana i państwo. W 136 r. prefektem zostanie Marcus
Gavius Maximus a od 139 r. funkcje tę będzie pełnił wspólnie z Marcusem
Petroniuszem Mamertinusem.
Po śmierci Hadriana Antonin Pius pozostawi ich przez pewien czas na
stanowisku. Juliusz Kapitolinus, który opisuje panowanie Piusa nie
wspomina nic o tym, aby prefekci pretorianów mieli w tym czasie jakieś
większe wpływy na cesarza. Pius mianuje jeszcze trzech prefektów: Gajusa
Tattiusa Maximusa, Fabiusa Corneliusa Repentinuas i Furiusa
Victorinusa. Podobna sytuacja utrzyma się za czasów Marka Aureliusza,
gdy prefektami będą Macrinius Vindex, Marcus Bassaeus Rufus oraz
Publiusz Tarrutenius Paternus. Wzrost własnych ambicji politycznych
prefektów można zaobserwować za panowania Komodusa (Herodian, Historia Cesarstwa Rzymskiego,
I 5-9), jednak prefekci będą także walczyć pomiędzy sobą. Ten stan
rzeczy wynikał z faktu, że Komodus otaczał się osobami wywodzącymi się z
Equites Singulares Augusti, duży wpływ na cesarza mieli ludzie z jego
ochrony, ale także wyzwoleńcy i gladiatorzy. Nieco światła na okres ten
rzuca Historia Augusta (aczkolwiek należy ostrożnie podchodzić do tego dzieła gdyż nie wszystkie informacje tam zawarte są prawdziwe)8
a także Kasjusz Dion (LXXIII). Prefektem, który mógł zagrozić
Komodusowi był Sextus Tigidius Perennis (prefekt prawdopodobnie od 180
r.). Komodus zarządzanie państwem oddał całkowicie w jego ręce. Perennis
okazał się być znakomitym rządcą, jednak wyzwoleniec Marcus Aurelius
Cleander ostrzegł przed nim cesarza, w związku z czym Perennis został
zabity w 185 r. Po jego śmierci sytuacja w państwie pogorszyła się.
Sam Marcus Aurelius Cleander również będzie dążył do przejęcia
wpływów na dworze. W tym celu będzie usuwał swoich rywali, m.in.
Publiusza Atiliusa Aebutianusa, który zostanie prefektem w 185 r. Według
Historii Augusta, w 188 r. Cleander zamorduje Aebutianusa i
sam zostanie prefektem pretorianów. Teoretycznie Cleander osiągnie swój
cel, ale jego faktyczny wpływ na Komodusa będzie niewielki. Komodus
zwykle winą za własne niepowodzenia obarczał swoich współpracowników. W
187 r. wybuchł w Rzymie głód i aby odwrócić uwagę od siebie cesarz winą
obarczył prefekta pretorianów. Cleander został zabity. Quintus Aemilius
Laetus, który został prefektem pretorianów w 192 r weźmie udział w
spisku przeciw imperatorowi. 31 XII 192 r. Komodus został uduszony.
Laetusa do udziału w spisku skłoniły zapewne powody natury zarówno
osobistej jak i politycznej. Do przyczyn politycznych należy zaliczyć
pogarszający się stan państwa, opanowanie sytuacji na granicach było
wyłączną zasługą dowódców. Komodus zdesakralizował dawne wartości,
zmienił nawet nazwę Rzymu na Colonia Commodiana, siebie uznając za jej założyciela, a tytuł Augusta zastąpił tytułem Commodianusa.
Do tego sytuacja gospodarcza państwa była coraz gorsza. Do przyczyn
osobistych należy zaliczyć fakt, że Laetus zdawał sobie sprawę, że
prędzej czy później imperator zechce skazać go na śmierć, aby obarczyć
go winą za własne błędy, jak zwykł czynić dotychczas. W samym spisku
bardzo ważną rolę odegrał dworzanin Komodusa, Eklektus. To właśnie on
miał dostęp do prywatnych pomieszczeń cesarza. O spisku nic nie
wiedzieli natomiast pretorianie, Laetus zdawał sobie bowiem sprawę, że
mogą oni zażądać głowy spiskowców (jak to już miało miejsce po
zabójstwie Domicjana). Dlatego też, aby uniknąć takiej sytuacji,
wypłacono pretorianom po 300 denarów.
Od 193 r. rozpoczyna się kryzys państwa a władzę początkowo przejmuje
Publiusz Helwiusz Pertynaks. Przyjął on tron z wielkimi oporami
wiedząc, że finanse są całkowicie zrujnowane przez Komodusa. Nowy cesarz
musiał ograniczyć wydatki, co spowodowało olbrzymie niezadowolenie
wśród caesarienes (personelu dworskiego). Caesarienes
wspólnie z pretorianami dokonali zamachu na cesarza jeszcze w marcu 193
r. Prefekt pretorianów całkowicie utracił władze nad swoimi żołnierzami,
zdecydowanie większy wpływ na ich działania mieli poszczególni
oficerowie.
Septymiusz Sewer, wódz legionów, który pokonał pretorianów próbujących kreować cesarzy (autor: antmoose, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-ShareAlike 2.0). |
Didiusz Julianus, jak to opisuje Kasjusz Dion, udał się do koszar
pretorianów i obiecał im 6520 denarów żołdu jeżeli zostanie cezarem, a
ci przyjęli ofertę (Flawiusz Suplicjan zaoferował im tylko 5000).
Zarówno pretorianie jak i Didiusz Julianus zapomnieli o nauce, jaką
powinno im dać objęcie władzy przez Wespazjana, że cesarzem zostaje się
nie w Rzymie a na prowincji. Oczywiście pretensje do tronu zgłosili
następni wodzowie legionów, w tym Septymiusz Sewer, którego poparły
legiony z Panonii i znad Renu. W 193 r. ponownie o losach cesarstwa
zdecydowały legiony z prowincji. Septymiusz pokonał rywali dając
początek dynastii Sewerów.
Można zauważyć, że pozycja prefektów w czasie panowania Flawiuszów i
Antononów nie uległa zmianie w stosunku do wcześniejszego okresu.
Pretorianie są w stanie obalić cesarza a nawet doprowadzić do osadzenia
na tronie własnego kandydata, ale z całą pewnością nie są w stanie
utrzymać go na tronie. Wyraźnie pokazały to wydarzenia z 69 r. i 193 r. W
obu wypadkach rządy imperatora wybranego przez pretorianów trwały tylko
do czasu nadejścia legionów z prowincji i to właśnie te legiony
zapewniały trwałą władzę swoim kandydatom.
W czasach dynastii Sewerów
Pomimo, że pretorianie widząc przewagę Sewera udzielili mu poparcia,
to jednak nowy cesarz nie obszedł się z kohortami pretoriańskimi
łagodnie. Część żołnierzy kazał po prostu wybić, następnie udał się do
koszar pretorianów w towarzystwie własnych legionów i oznajmił reszcie,
że nie są już żołnierzami. Musieli odejść bez zapłaty i broni, dosłownie w
tym co mieli na sobie, do domów. Septymiusz Sewer ogłosił nowy zaciąg
do kohort pretoriańskich, tym razem był to już zaciąg w prowincjach.
Sewer nie tylko wymienił skład osobowy gwardii w 100%, ale także zmienił
strukturę etniczną tej formacji. O ile wcześniej pretorianie
rekrutowali się spośród ludności pochodzenia italskiego, później także z
Galii Przedalpejskiej (od czasów Wespazjana), to od 193 r. przewagę
stanowią żołnierze z plemion germańskich. Mówienie jednak o
„barbaryzacji armii” jest przesadą, gdyż legioniści byli już
zromanizowani.
Reorganizacji uległy nie tylko kohorty pretorianów, ale cała armia
rzymska. Sewer zezwolił żołnierzom na zawieranie związków małżeńskich,
co do tej pory było zabronione. Został także podniesiony żołd
legionistów - Septymiusz przyjął 100 denarów jako_ stipendium_
legionisty, który otrzymywał pięć stipendiów rocznie, co daje sumę 500 denarów. Pretorianie również otrzymali znaczną podwyżkę stipendium
- 1750 denarów rocznie (dla porównania za Komodusa otrzymywali 1250
denarów). Ponadto pod Rzymem miał od tego czasu stacjonować II Legion
Partyjski (Legio Secunda Parthica). Żołnierze z tego legionu będą dbali o bezpieczeństwo osobiste cesarza.
Sewer prefektem pretorianów mianował w 197 r (lub 200 r.) Lucjusza
Fulviusa Plautianusa. Był on bliskim przyjacielem Sewera i niewątpliwie
osobą, do której imperator miał olbrzymie zaufanie, które skłoniło go do
powierzenia mu funkcji prefekta. Sewer mianował go także konsulem (w
203 r.) i senatorem. Jego podobizna była bita na monetach (chociaż nie
był to pierwszy prefekt, którego wizerunek się tam znalazł). Córka
Platinusa Publia Fulvia Plautilla w 202 r. została żoną Karakalli, syna i
następcy Sewera. Jednak w 205 r. okazało się, że dowódca pretorianów
spiskuje przeciw cesarzowi. Prefekt został zabity, jego majątek
skonfiskowany, Publia zaś została wygnana. Po śmierci Sewera Karakalla
kazał ją zabić wraz z córką. W 205 r. prefektem pretorianów został
Aemilius Papinianus, wybitny prawnik, uczeń Kwintusa Cerwidiusza Scewoli
który do 205 r. był doradcą Sewera. Nowy prefekt zasłynął przede
wszystkim z uczciwości. Po śmierci cesarza zachował na krótko swoje
stanowisko, dążąc do załagodzenia sporu pomiędzy braćmi Karakallą i
Getą, którzy współrządzili imperium po śmierci ojca. Karakalla
zamordował Getę w 212 r. w tym samym roku zmarł (lub został zamordowany)
Aemilius Papinianus. Na temat jego śmierci istnieje wiele przekazów,
niektóre wręcz legendarne9.
Karakalla mianował kolejnych prefektów: Quintusa Maeciusa Laetusa
(205-215), Valeriusa Patruinusa (być może w 212 r.), Gnaeusa Rustiusa
(212-217), Marcusa Oclatiniusa Adventusa (być może od 215 do 217 r.) i
Marcusa Opelliusa Macrinusa (prawdopodobnie od 212 r.). Ostatni z nich w
roku 217 r. w Karre zamordował Karakallę. Prawdopodobnie cesarz
dowiedział się wcześniej, że prefekt uczestniczy w spisku i Macrinus
obawiając się o własne życie zamordował go. Macrinus (Makryn) był
prawnikiem pochodzącym ze stanu ekwickiego, po zabójstwie Karakalli
żołnierze obwołali go cesarzem. Został pierwszym prefektem, któremu
udało się objąć rządy (oczywiście Titus Flavius Vespasianus również był
prefektem zanim został cesarzem, ale w tym wypadku nie ma to żadnego
związku) i jednocześnie pierwszym cesarzem ze stanu ekwickiego. Nowy
cesarz został zatwierdzony przez senat.
Złota moneta wydana przez eks-prefekta i cesarza Makryna (źródło: CNG coins, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0). |
Macrinus okazał się niezbyt zdolnym wodzem, w bitwie pod Nisibis
poniósł klęskę z wojskami partyjskimi. Artabanos V zmusił cesarza do
płacenia Partom kontrybucji (200 milionów sesterców). Ta klęska, jak i
chęć wprowadzenia większej dyscypliny w armii osłabiła pozycję cesarza.
Żołnierze w Emesie ogłosili cesarzem czternastoletniego Wariusza Awitusa
Basjanusa, syna Julii Soemias. Makryn zginął 8 czerwca 218 r. w bitwie
z wojskami popierającymi Basjanusa. Zwycięzca rozpoczął panowanie jako
Heliogabal. Nowy cesarz pozbawił funkcji prefektów mianowanych przez
Macrinusa (byli to: Ulpius Julianus i Julianus Nestor) i mianował
własnych: Juliusza Basilianusa i Waleriusza Comazona Eutychchianusa. Ten
ostatni od 217 r. był przeciwnikiem Makrynusa i stał na czele buntu III
Legionu (Legio Tertia Gallica), którym dowodził. Legion ten
odegrał kluczową rolę w walce o przywrócenie tronu Sewerom.
Eutychchianus w 220 r. został konsulem. Rządy Heliogabala okazały się
fatalne, toteż zorganizowano spisek przeciw cesarzowi, na czele którego
stała Julia Maesa (Julia Meza) i Julia Mammea10.
W 222 r. doszło do zamachu na cesarza. Prefekt pretorianów
Eutychchianus nie poparł zamachowców i został zamordowany wraz z
cesarzem.
Nowym imperatorem został Aleksander Sewer, który w 222 r. powołał
trzech prefektów pretorianów: Flavianusa, Geminiusa Chrestusa i Gnaeusa
Domitiusa Anniusa Ulpianusa. Ostatni z wymienionych prefektów był
wybitym prawnikiem rzymskim. Aleksander Sewer, aby poprawić swoje
stosunki z senatem wprowadził do consilium szesnastu senatorów. Ulpianus również wszedł do tego gremium, a także przyjął tytuł viri clarissimi,
dotąd noszony tylko przez senatorów. Jest on autorem wielu dzieł
prawniczych, z których największe znaczenie ma komentarz do edyktu
pretorskiego (Libri ad edictum) w 81 księgach. Z twórczości Ulpiana
sporo znalazło się w kodyfikacji praw Justyniana I Wielkiego (zwłaszcza w
Digestach). Ulpianus próbował wzmocnić dyscyplinę w szeregach
pretorianów, co wywołało ich niezadowolenie - został przez nich
zamordowany w 223 lub w 228 r.11
Po śmierci Ulpianusa cesarz Sewer Aleksander powierzył funkcje prefekta
jeszcze dwóm osobom: Luciusowi Domitiusowi Honoratusowi i Marcusowi
Aediniusowi Julianusowi. Prefektem został także kolejny prawnik i
podobnie jak Ulpianus członek consilium: Paulus Juliusz. Jest on autorem kilkuset prac prawniczych, niektóre jego dzieła weszły do Corpus Iuris Civilis.
Za czasów Sewerów pozycja prefekta pretorianów uległa znacznemu
wzmocnieniu. Ich dowódca staje się oficjalnym zastępcą cesarza. Prefekci
przejęli znaczną cześć sądownictwa apelacyjnego, mieli władze
sądowniczą w Italii, uzyskali także godność senatorską i w imieniu
cesarza przewodniczyli obradom senatu. Nowym zjawiskiem w okresie
panowania Sewerów jest powoływanie na jednego z prefektów prawnika, co
wydaje się zrozumiałe biorąc pod uwagę ich olbrzymie kompetencje
sadownicze. Najwybitniejsi prawnicy rzymscy przełomu II i III w.
(Aemilius Papinianus, Gnaeus Domitius Annius Ulpianus i Paulus Juliusz)
pełnili funkcję prefektów. Urząd prefekta pretorianów od tego czasu
będzie ewoluował w kierunku administracyjno-sądowym.
Od Maksyminusa do Konstanyna.
W 235 r. Aleksander Sewer został zamordowany przez legiony z Panonii,
te same legiony cesarzem obwołały Maksyminusa, Traka pochodzenia
chłopskiego. Jak widać pomimo, że pozycja polityczna prefekta
pretorianów jest bardzo wysoka, to jednak od Oktawiana Augusta aż do
Aleksandra Sewera o wyborze władcy decydują legiony i to legiony z
prowincji. Oddziały pretorianów nawet jeżeli są w stanie osadzić swojego
kandydata na tronie, o czym była mowa wyżej, to nie są w stanie
utrzymać go przy władzy.
Cesarz Filip I Arab, kolejny dowódca pretorianów który został cesarzem (autor: George Shuklin, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-ShareAlike 2.5). |
W okresie kryzysu społeczno-ekonomicznego w latach 235-284, wysoki
status prefekta pretorianów utrzymywał się do panowania Galienusa. Jeden
z prefektów pretorianów, Gajus Furius Sabinius Aquila Timesitheus,
został teściem cesarza Gordiana III. Timesitheus został prefektem
pretorianów w 241 r. w maju tego samego roku cesarz Gordian III poślubił
jego córkę Furie Sabinie Tranquilline. Pomoc teścia była bardzo ważna
dla cesarza który prowadził wojny w Afryce. W 243 r. Timesitheus pokonał
Persów w bitwie pod Resaena. Dzięki niemu Rzym w latach 242-243
odzyskał od Persów Syrię i Mezopotamię. Jednak w 243 r. Gajus Furius
Sabinius Aquila Timesitheus zmarł. Prefektem pretorianów w jego miejsce
został Marcus Iulius Philippus, który jako cesarz Filip I Arab wkrótce
objął rządy od 244 do 249 r. Niestety żadne źródła nie wyjaśniają jak
zmarł cesarz. Istnieją zarówno opisy mówiące, że Gordian zmarł śmiercią
naturalną, jak i mówiące, że został zamordowany. W 249 r. przeciw
Filipowi zbuntowały się wojska iliryjskie. Po klęsce i śmierci Filipa
pretorianie wymordowali jego synów.
Galienus, który panował w latach 253-268, przeprowadził reformę
armii. Stworzył silne oddziały rezerwowe składające się z jazdy,
uprzednio wyłączywszy jednostki konne z legionów i dodając do nich
znaczne siły, które opierały się na jeźdźcach dalmackich. Połączył te
jednostki pod jednym dowództwem i uzyskał w ten sposób potężną armię
kawalerii, nazywana po prostu equites. Stanowisko dowódcy equites stało się teraz najważniejsze, znacznie przewyższając pozycje prefekta pretorianów. Niestety dla cesarza, dowódca equites stał się tak potężny, że bez trudu mógł sięgnąć po tron. I tak się też stało, to equites
i ich dowódcy będą decydować o tym, kto będzie cesarzem. Po Galineusie,
kolejni trzej cesarze to dowódcy armii rezerwowej: Klaudiusz, Aurelian i
Probus - tzw. cesarze iliryjscy, czyli cesarze-żołnierze, pochodzący z
Illyricum12. Wojska iliryjskie w tym okresie są nazywane wszechpotężnymi.
O wszechpotędze tej wybitnie świadczy kryzys w 275 r., kiedy
zamordowano Aureliana i chociaż wojska iliryjskie zgodziły się, aby
senat wybrał następcę, to senatorzy bali się dokonać takiego wyboru
przez pół roku. Ostatecznie wybrali 75-letniego Tacyta, który i tak
został zamordowany rok później a jego miejsce zajął Probus, Iliryjczyk z
Sirmium, dowódca jazdy w czasach Aureliana. Po śmierci Probusa na
krótko cesarzem znów został prefekt pretorianów Marek Aureliusz Karus,
który panował od 282 do 283 r. W 284 r. cesarzem ponownie został
Iliryjczyk (z Dalmacji) Dioklecjan. On również swoją pozycje zawdzięczał
armii, do najwyższych stopni doszedł za panowania Probusa, podczas
kampanii na Wschodzie.
Ostateczny kres istnienia kohort pretorianów to 312 r. Po bitwie koło
Mostu Mulwijskiego, gdzie wojska Maksencjusza zostały pokonane przez
Konstantyna, ten ostatni podjął decyzje o rozwiązaniu Cohortes Praetoriae.
Do ich rozwiązania przyczyniło się kilka czynników. Na pewno był wśród
nich wysoki koszt utrzymania - sam żołd był ponad trzykrotnie wyższy niż
w innych legionach. Konstantyn przeprowadził gruntowną reformę armii -
podzielił wojsko na dwie grupy: wojska pograniczne limitanei i wojska rezerwowe comitatenses czyli armię polową. Dowódcy comitatenses nosili tytuł comes a dowódcy limitanei tytuł dux. Coraz większą rolę odgrywała ciężkozbrojna jazda (na wzór partyjsko-perski), która dzieliła się na cataphracti i clibanarii.
Konstantyn powołał także naczelnych dowódców dla piechoty - magister peditum i dla jazdy - magister equitum. Po takiej reorganizacji właściwie nie bardzo było miejsce dla Cohortes Praetoriae. Na ich miejsce Konstantyn powołał gwardię cesarską, która składała się z domestici, protectores i scholae palatinae. Wśród ich dowódców szczególne miejsce zajmował comes domesticorum. Likwidacja Cohortes Praetoriae nie oznaczała wcale likwidacji urzędu Praefectus Pretorio.
Konstantyn rozdzielił urzędy cywilne od wojskowych i prefekci stali się
najwyższymi urzędnikami administracji cywilnej i sądownictwa. Po
podziale imperium rzymskiego na trzy prefektury w 337 r. (ostateczny
podział państwa na cztery prefektury ukształtuje się po 395 r.) na czele
tych olbrzymich jednostek administracyjnych stali właśnie Praefecti Pretorio, podlegali im vicarii
zarządzający diecezjami. Prefekci pretorianów pozostawali w
bezpośredniej zależności od władcy, mając status niemal „wicewładców” w
swoich okręgach, ale nie dysponowali żadną siłą militarną, rozkazy
wojskom mógł wydawać tylko magister peditum lub magister equitum,
w zależności od rodzaju wojsk. W ten sposób dobiegł końca proces
ewolucji urzędu prefekta pretorianów, od dowódcy wojskowego do urzędnika
administracji cywilnej.
Bibliografia:
Wydawnictwa źródłowe
- Kasjusz Dion Kokcejan, Historia rzymska, przeł. i oprac. Władysław Madyda, Wrocław 1967.
- Herodian, Historia cesarstwa rzymskiego, tłum. Ludwik Piotrowicz, Wrocław 1963.
- Historycy cesarstwa rzymskiego. Żywoty cesarzy od Hadriana do Numeriana, oprac. i tłum. Hanna Szelest, Warszawa 1966.
- Paterkulus Wellejusz, Historia Rzymska, przeł. Edward Zwolski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970.
- Polibiusz, Dzieje, przeł. Seweryn Hammer, Mieczysław Brożek, oprac. Józef Wolski, Wrocław 1962.
- Swetoniusz Gajusz Trankwillus, Żywoty cezarów, przeł. i oprac. Janina Niemirska-Pliszczyńska, Wrocław 1987.
- Tacyt, Dzieła, oprac. Seweryn Hammer i Tadeusz Zawadzki, Warszawa 2003.
Opracowania
- Alföldy Géza, Historia społeczna starożytnego Rzymu, Poznań 2003.
- Aldon John, Warfare, State and society in the Byzantine world, 565-1204, Routledge 1999.
- Bernardi Aurelio, Epoka Augusta i cesarstwo rzymskie, w: Historia powszechna, red. Luca Serafini, Warszawa 2007.
- Bingham Sandra Jean, The praetorian guard in the political and social life of Julio-Claudian Rome, Ottawa 1999.
- Birley Anthony R., Septimius Severus: The African Emperor, London 2000.
- Campbell Brian, The Roman Army 31 BC-AD 337 - a Sourcebook, London & New York 1994.
- Connolly Peter, Histoire de l'Armee romaine, Paris 1986.
- Durry Marcel, Les Cohortes Prétoriennes, Paris 1938.
- Dziuba Agnieszka, Curiositas „Historii rzymskiej” Wellejusza Paterkulusa, Lublin 2004.
- Frank Richard Ira, Scholae Palatinae: The Palace Guards of the Later Roman Empire, Rome 1969.
- Frier Bruce W., The Rise of the Roman Jurists, Princeton 1985
- Gawroński Radosław, Cohors multis experimentis fidelissima - Batawowie jako straż przyboczna dynastii julijsko-klaudyjskiej, „Meander" 1/2005, s. 86-105.
- Jaczynowska Maria, Rzym, w: Historia Starożytna, red. Marii Jaczynowskiej, Pułtusk 1999.
- Jaczynowska Maria, Studia z dziejów antycznego Rzymu, Toruń 2003.
- Jolowicz Herbert Felix, Roman Foundations of Modern Law, Oxford 1957.
- Łuć Ireneusz, Oddziały pretorianów w starożytnym Rzymie, Lublin 2004.
- Miller S. N., The Army and the Imperial House, w: The Cambridge Ancient History, vol. XII, The Imperial Crisis and Recovery (A.D. 193-324), et al. eds S.A. Cook, Cambridge 1965.
- Paribeni Roberto, Dei Germani corporis custodes, RM 20 (1905), s. 321-329.
- Sicari Amalia, Leges venditionis. Uno studio sul pensiero giuridico di Papiniano, Cacucci 1996.
- Stein Artur, Präfekten Die von Ägypten in der römischen Kaiserzeit, Bern 1950.
- Syme Ronald, Guard Prefects of Trajan and Hadrian, „The Journal of Roman Studies”, 70 (1980), s. 64–80.
- Syme Ronald, Ammianus and the Historia Augusta, Oxford 1968.
- Turner E. G., Tiberivs Ivlivs Alexander, „The Journal of Roman Studies”, 44 (1954), s. 54-64.
- Wiseman Timothy Peter, Death of an Emperor: Flavius Josephus, Exeter 1991.
Przypisy
1 Swetoniusz nazywa go wręcz amor et deliciae generis humani
czyli umiłowaniem i rozkoszą rodzaju ludzkiego. Wszyscy historycy
rzymscy oceniają cesarza Tytusa pozytywnie. Co ważne, rządził on
wspólnie z senatem. Zwykle to Nerona uważa się za jedynego artystę
pośród cesarzy, tymczasem Tytus umiał śpiewać, grać na lirze i układać
wiersze. Za jego panowania w Rzymie ponownie wybuchł pożar, należy
jednak zaznaczyć, że ze względu na drewnianą zabudowę plebejską pożary w
Rzymie nie były niczym niezwykłym.
2 Legion ten został sformowany
przez Juliusza Cezara za jego własne pieniądze w 52 r. p.n.e. i był
uznawany za najdzielniejszy legion zdobywcy Galii.
3 Należy jednak zaznaczyć, że
jest to problem bardzo złożony. Po pierwsze nie wiadomo czy Trajan
wiedział o planach prefekta (możliwe, że tak), po drugie zaś w armii
rosło niezadowolenia z rządów Nerwy.
4 Publiusz Acilius Attianus
będzie prefektem do 119 r. Wiadomo, że został prefektem już za panowania
Trajana, ale brakuje źródeł aby ustalić kiedy dokładnie.
5 W tym wypadku wiadomo, że
Tiberius Claudius Livianus został prefektem w 101 r., ale nie da się
powiedzieć, kiedy przestał nim być.
6 Formacja Germani Corporis Custodies
właściwie przestała istnieć w 69 r. Od tego momentu była powoływana w
zależności od uznania, na stałe oddziały te zostały przywrócone do życia
w III w. I tak np. ochrona Wespazjana składała się z żołnierzy
legionów syryjskich. Ochrona osobista cesarzy od 69 r. była nazywana speculatores, często (ale nie zawsze) rekrutowano ich spośród kohort pretorianów.
7 Warto dodać, że występowały
również konflikty pomiędzy pretorianami a legionistami. W tym wypadku
chodziło o to, że pretorianie nie chcieli brać udziału w budowaniu
obozu.
8 Por. Historycy cesarstwa rzymskiego. Żywoty cesarzy od Hadriana do Numeriana, oprac. i tłum. H. Szelest, Warszawa 1966; R. Syme, Ammianus and the Historia Augusta, Oxford 1968.
9 Według jednej z tradycji,
kiedy Karakalla zażądał od niego by przeprowadził wywód prawniczy
uzasadniający śmieć Gety, Papinianus zdecydowanie odmówił. Jednak nie ma
żadnych dowodów na to, aby tak faktycznie było (por: Amalia Sicari, Leges venditionis. Uno studio sul pensiero giuridico di Papiniano, Cacucci 1996).
10 Heliogabal wprowadzał nowe kulty, ożenił się też z westalką, co już uznano za świętokradztwo.
11 M. Jaczynowska w: Rzym [w:] Historia starożytna, pod red. tejże, Pułtusk 1999, s. 579, uważa, że był to 223 r., zaś A. Bernardi w: Epoka Augusta i cesarstwo rzymskie [w:] Historia powszechna, pod red. Luca Serafiniego, Warszawa 2007, s. 395, twierdzi, że był to 228 r.
12 Nazwę „Illyricum” bardzo często rozciągano także na inne prowincje naddunajskie, z których pochodzili najlepsi legioniści.
Tekst zredagował: Tomasz Leszkowicz
Wolna licencja – ten materiał został opublikowany na licencji
Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Polska.
Redakcja i autor zezwalają na jego dowolny przedruk i wykorzystanie (również w celach komercyjnych) pod następującymi warunkami: należy wyraźnie wskazać autora materiału oraz miejsce pierwotnej publikacji – Portal historyczny Histmag.org, a także nazwę licencji (CC BY-SA 3.0) wraz z odnośnikiem do jej postanowień. W przypadku przedruku w internecie konieczne jest także zamieszczenie dokładnego aktywnego odnośnika do materiału objętego licencją.
UWAGA: Jeśli w treści artykułu nie zaznaczono inaczej, licencja nie dotyczy ilustracji dołączonych do materiału – w kwestii ich wykorzystania prosimy stosować się do wskazówek w opisie pod zdjęciami, lub – w razie ich braku – o kontakt z redakcją: redakcja@histmag.org
Źródło
Redakcja i autor zezwalają na jego dowolny przedruk i wykorzystanie (również w celach komercyjnych) pod następującymi warunkami: należy wyraźnie wskazać autora materiału oraz miejsce pierwotnej publikacji – Portal historyczny Histmag.org, a także nazwę licencji (CC BY-SA 3.0) wraz z odnośnikiem do jej postanowień. W przypadku przedruku w internecie konieczne jest także zamieszczenie dokładnego aktywnego odnośnika do materiału objętego licencją.
UWAGA: Jeśli w treści artykułu nie zaznaczono inaczej, licencja nie dotyczy ilustracji dołączonych do materiału – w kwestii ich wykorzystania prosimy stosować się do wskazówek w opisie pod zdjęciami, lub – w razie ich braku – o kontakt z redakcją: redakcja@histmag.org
Źródło