W latach 20. XIII w. powstał w Ziemi Chełmińskiej zalążek przyszłego Państwa Krzyżackiego.
Chełmno - brama Grudziądzka (autor: Pko) |
Dotychczasowy władca tej dzielnicy, książę Konrad I Mazowiecki przekazał ją Zakonowi Najświętszej Marii Panny. Ówczesny wielki mistrz Herman von Salza postanowił, że pierwsza stolica Krzyżaków będzie znajdowała się w Chełmnie. W 1233 roku założył obok istniejącego już piastowskiego grodu nowe miasto. Chełmińscy mieszczanie zostali obdarzeni wieloma swobodami, większymi od tych, które zawierało powszechnie stosowane prawo magdeburskie. Od tego momentu tzw. prawo chełmińskie weszło do powszechnego użytku w Prusach, na Pomorzu, a także Mazowszu.
Plan urbanistyczny, który został wytyczony w XIII wieku przetrwał po dzień dzisiejszy. Regularną szachownicę ulic wytyczono tzw. prętem chełmińskim, którego wzorzec przechowywano na ratuszu. Zachowało się również sześć z ośmiu świątyń gotyckich, Ponadto do dnia dzisiejszego przetrwały fortyfikacje miejskie z bramą Grudziądzką i 17 basztami. Ratusz, który pierwotnie wybudowany był w stylu gotyckim, został w połowie XVI wieku przebudowany w stylu niderlandyzującego manieryzmu.
Główną ozdobę ratusza stanowi wieńcząca go, bogata attyka. W najlepszym okresie krzyżackiej architektury powstał kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (1280 - 1340). Do monumentalnej trójnawowej hali zostały na przełomie XV i XVI wieku dobudowane dwie wieże, z których zakończona została jedynie północna. Konkurencja jaką stanowił Toruń i Elbląg oraz wybudowanie Malborka - do którego przeniesiona została stolica Państwa Krzyżackiego - spowodowały zahamowanie rozwoju Chełmna, co niewątpliwie przyczyniło się do zachowania tak wielu gotyckich zabytków.
